Het doel van deze post is om een basis te vormen voor de verklaring van het gedrag van de natuurlijke systemen waar het in deze blog over gaat. Hier en daar in de vorige posts zijn al verwijzingen geweest naar ‘swarms’, murmuration, het gedrag van bijen en mieren en in het geschrevene over bedrijven is al een aantal keer een tip van één of andere sluier opgelicht die iets te maken heeft met evolutie, leren, informatie en dergelijke.
Systemen die chaotisch dan wel statisch gedrag vertonen leveren niet precies het gedrag op dat ik voor ogen heb. Voor de muziek uit is al een paar keer de term complex systeem gevallen en stukjes en beetjes van hun kenmerken en gedrag, zonder uit te leggen wat dat is of wat ermee wordt bedoeld. In deze post 6 van 10 in de conversatie Konijnen + Vossen = Catastrofe, zoek ik in meer detail uit wat dit voor systemen zijn en of die beter bruikbaar zijn (dan die chaotische of statische) en probeer een fundament te leggen voor het vervolg.
Wat ik voor ogen heb is om niet alle details van bedrijven, zoals mensen, activa, cultuur, de kleur van de vloerbedekking en financiering boven water te halen en die als startpunt te nemen door bijvoorbeeld een soort grootst gemene deler uit af te leiden. Ik bedoel aan bedrijven ‘een eigen leven’ toe te kennen en op die manier het gedrag en de functionaliteit ervan te begrijpen. Alle details blijven dan in de ‘black-box’ oftewel ze blijven transparant en ik kijk alleen naar het systeem niveau dat nodig is om het gedrag van hele bedrijf in zijn context te begrijpen.
Daarnaast zoek ik een klasse van systemen met de neiging complex gedrag te vertonen, namelijk nieuw gedrag (een krachtiger term is het engelse ‘emergent behaviour’) dat niet in het gedrag (of de programmatuur) van de samenstellende delen besloten ligt. Deze systemen kunnen dynamisch en onstabiel gedrag opleveren, grootschalige evolutionaire ontwikkeling en massaal uitsterven, vergelijkbaar met ecosystemen. En wanneer dergelijke radicale veranderingen zich voordoen hangt samen met de mate van complexiteit in het systeem. De juiste vraag is volgens Jack Cohen en Ian Stuart in hun boek ‘The Collapse of Chaos’ dus niet zozeer: waarom is er wanorde, maar eerder: waarom is er zoiets als eenvoud?
In dat boek worden de verschillende denktranten, dus manieren van verklaren, als volgt verwoordt. Eén veelgebruikte zienswijze: alle grote en kleine oorzaken dragen bij aan de uitkomst, de hele geschiedenis draagt bij aan de hele toekomst. De zienswijze die ik hier gebruik: op elk schaalniveau ontstaan patronen, ordening dus van de chaos, in de manier waarop grootschalige systemen zich beschermen tegen de onderliggende willekeurigheid van de ingewikkelde fijnmazige structuren dan in die structuren zelf. Een fladderende vlindervleugel draagt wel bij aan de chaotische achtergrond waaaruit het weer ontstaat, maar om het weer te verklaren of te voorspellen is het behulpzamer te kijken naar de bewegingen van luchtmassa’s met verschillende temperaturen en vochtigheidsgraad.
Embryologen weten dat uit een kikkereitje onder uiteenlopende omstandigheden toch een steeds zeer vergelijkbare kikker voort kan komen en ecologen weten dat op eilanden of in meren dezelfde ecosystemen kunnen ontstaan, hoewel de combinaties van planten en dieren aanvankelijk sterk verschilden. Dus universele kenmerken van een systeem moeten immuun zijn voor de interne fijnmazige structuur ervan, anders zouden het geen universele kenmerken zijn. Om die te kunnen zien moet je naar de context kijken: je kunt het niet zien als je alleen naar de interne structuur kijkt. En in het verlengde daarvan kijk ik naar de universele kenmerken van ondernemingen zonder naar alle samenstellende interne structuren te kijken. En de basis daarvoor is alleen dat er een overeenkomst lijkt te zijn tussen het gedrag van organismen en bedrijven.
Cohen en Stuart hebben in ‘The Collapse of Chaos’ de nieuwe woorden uit de titel van deze post, Simplexity en Complicity, voorgesteld. In dat boek is Simplexity gedefinieerd als de tendens dat in systemen waarvan de grootschalige structuur onafhankelijk is van de gedetailleerde kenmerken van de onderliggende structuren, eenvoudige regels ontstaan uit de onderliggende wanorde en complexiteit. Dus het proces waarin een stelsel van regels eenvoudige kenmerken voortbrengt. Welke complexiteit eraan ten grondslag ligt doet er niet toe, voor ons, of voor andere natuurlijke processen. Geen roodborstje is echt gelijk, maar voor een kat zijn ze voldoende gelijk om ze te kunnen vangen. Het proces van natuurlijke selectie, waarbij het DNA van roodborstjes wordt aangepast als gevolg van het gevangen worden door katten, is dan indirect en afgeleid. Om te kunnen bepalen dat er roodborstjes zijn is een visuele controle (door een kat) voldoende, kennis van alle interne processen die leiden tot de totstandkoming (en de evolutie) ervan zijn daarvoor niet nodig.
In het domein van bedrijven betekent Simplexity dat we eenvoudige kenmerken van bedrijven kunnen weten zonder dat we allelei interne factoren kennen. We kunnen zonder die details bijvoorbeeld best zeggen of iets een bedrijf is of niet gewoon door een visuele controle. Misschien kunnen we ook wel iets zeggen over andere kenmerken van een bedrijf, of het oud is, kans heeft om ouder te worden of groot is, zonder alle spiegeltjes en kraaltjes ervan te kennen.
Complicity is de tendens dat systemen met een onderliggende wisselwerking zodanig evolueren dat zowel het beschouwde systeem als de systemen in de omgeving kunnen veranderen. Het ontstaat wanneer eenvoudige systemen een zodanige wisselwerking hebben dat ze beide veranderen en de afhankelijkheid van elk van bepaalde beginvoorwaarden verdwijnt. Dat leidt tot een toename van complexiteit vanuit een eenvoudig begin. Volkomen verschillende regels convergeren en leiden tot gelijke kenmerken, waardoor ze dezelfde grootschalige kenmerken vertonen. Een ander manier om dit te zeggen is dat dit proces leidt tot vervangbaarheid van bepaalde onderdelen.
Cohen en Stewart noemen als voorbeeld het functioneren van de ziekte malaria. Een mug zuigt bloed op van een menselijke malaria patient en krijgt zo onbedoeld de malariaparasiet mee. Wanneer ze nu opnieuw een mens prikken om bloed op te zuigen brengen ze – opnieuw onbedoeld – die parasiet over naar de aanstaande patient. Wat hier bijzonder aan is, is dat de combinatie van deelsystemen de ruimte van het mogelijke vergroot. In geen van de deelsystemen, mug noch mens, was zoiets als malaria aanwezig. Zodra die systemen worden gekoppeld levert dat ongekende nieuwe mogelijkheden op.
Muskieten hebben het vliegen niet uitgevonden om de parasiet over te brengen, toen dat vliegvermogen werd uitgevonden bestond de malaria parasiet nog niet, omdat de mensen nog niet bestonden. Bloed is niet uitgevonden om de malaria parasieten te voeden. Die uitvinding vond plaats in de oplossingsruimte van de evolutie van de mens. In een eerdere exploratiemissie kwamen bloedzuigende insecten op de proppen, namelijk toen er bloed was uitgevonden om te zuigen. Als we tot dan toe alle puzzelstukjes bij elkaar leggen is er nog steeds geen malaria. Maar ineens duiken ze op in het domein van de nieuwe mogelijkheden van de gecombineerde ruimtes. En met dat verschijnen is de rest geschiedenis (c.q. niet relevant voor het begrip van dat functioneren) : we kunnen nu begrijpen hoe malaria wordt overgedragen zonder dat we alle ins en outs kennen van de evolutie van de malaria parasiet.
Een ander voorbeeld van compliciteit is dat van de wisselwerking tussen Phenotype (verschijningsvorm van een organisme) en het genotype (DNA codering van een organisme) van levende wezens. Dat illustreert nogmaals de nieuwe mogeijkheden die ontstaan uit het combineren van oplossingruimtes en levert bovendien een mogelijke bouwsteen op voor het ontwikkelen van ideeën over bedrijven en hoe ze veranderen (namelijk via projecten). Beide zijn voor te stellen als een geografisch landschap van kennmerken die in één of andere mate aanwezig zijn in dat organisme. Denk bij een phenotype aan: neiging om van honing te houden, kan snel uit de startblokken en hangt graag ondersteboven in een boom. Stel je bij genotype iets voor als: sterk ontwikkeldee achterpoten, geneigdheid tot zoet eten, soepele spieren geschikt om mee te hangen. Voor de zekerheid: dit zijn volkomen verschillende landschappen, die vrijwel niets met elkaar te maken hebben en die aan volkomen verschillende regels voldoen. Een bepaald phenotype levert een exemplaar op van een soort die goed is in wat hij doet, dus overleeft en veel genetische informatie aan het nageslacht overlevert. Een bepaalde genetische set levert organismes op die goed zijn in wat ze doen, zich voortplanten en dus veel van die genetische informatie overleveren. Die twee ruimtes (of landschappen) samen interacterend, dus zich door natuurlijke selectie aanpassende genetische informatie en zich aan de context aanpassende individuele exemplaren van een soort zijn een heel effectieve manier gebleken om voor beide tot nieuwe oplossingen te komen.
Tegelijkertijd zijn het systemen waarvan de regels van elk helemaal niets met elkaar te maken hebben en een reductie van die regels geeft dus geen inzicht in de mogelijkheden tot vernieuwing die de combinatie biedt.
Samenvattend is een groot verschil tussen Simplexity en Complicity dat de eerste de mogelijkheden van de bestaande ruimte exploreert en benut en dat Complicity de mogelijkheden vergroot c.q. nieuwe mogelijkheden aanbrengt. Beide processen vergroten de structuur en brengen orde voort uit een onderliggende chaos en willekeur. Misschien was het van tevoren bijvoorbeeld wel mogelijk geweest te voorspellen dat een koppeling van deze ruimtes mogelijkheden zou bieden aan parasieten, maar niet dat het nieuwe product een malariamug zou blijken te zijn.
Dus met een beperkte wetenschappelijke onderbouwing maar met het goede gevoel ga ik op dun ijs verder naar de kenmerken en toestanden van deze complexe adaptieve genetwerkte systemen om te kijken hoe ze tot dit gewenste gedrag te pesten zijn en hoe dat toepassing vindt voor bedrijven. Wordt vervolgd.
